Zemsta – komedia Aleksandra Fredry w czterech aktach, która powstała w początku lat 30. XIX wieku. Pierwsze wydanie książkowe (w zbiorze dzieł Fredry) miało miejsce w 1838 we Lwowie. Oba rękopisy dramatu przechowywane są w Ossolineum we Wrocławiu.
Geneza
Komedia powstała w 1834. Inspirowana była dokumentem znalezionym przez Fredrę na zamku w Odrzykoniu, który otrzymał w posagu żony. W dokumencie tym znajduje się historia poprzednich właścicieli. Budowla była własnością dwóch skłóconych ze sobą rodów: Firlejów (dolna część zamku) i Skotnickich (górna część). Piotr Firlej - daleki pierwowzór Cześnika dokuczał Janowi Skotnickiemu - pierwowzorowi Rejenta, za co ten skierował rynny na jego zabudowania. Wtedy Firlej napadł na jego robotników naprawiających mury górnego zamku i zniszczył przy okazji rynny. Skotnicki pozwał go przed sąd i wygrał sprawę, ale kres ich długoletnim zatargom położył dopiero ślub zawarty w 1630 przez wojewodzica Mikołaja Firleja z kasztelanką Zofią Skotnicką.
W pierwszej wersji rękopisu Fredro umieścił akcję w czasie sobie współczesnym, a głównymi bohaterami byli Baron, Kiełbik, Rublowa, Papkiewicz. Dopiero w kolejnej wersji rękopisu pojawiły się ostateczne nazwiska postaci, a akcję przesunięto o kilkadziesiąt lat wstecz.
Elementy świata przedstawionego
Wydarzenia mogą się rozgrywać na wsi pod koniec XVIII wieku, na co wskazują wzmianki Cześnika o jego dawnym udziale w konfederacji barskiej (1768-1772), a przede wszystkim typy bohaterów i ich zachowanie, charakterystyczne dla kultury sarmackiej.
Postacie
- Pierwszoplanowe
- Drugoplanowe
- Epizodyczne
- Perełka - kucharz Cześnika
- Dyndalski - sługa i marszałek Cześnika. Pisał w jego imieniu list.
- Śmigalski - dworzanin Cześnika
- Mularze (murarze) - zatrudnieni przez Rejenta, których zmuszał do oskarżenia.
- Pachołki i inni
- Ludzie z kaplicy
Przegląd treści
Cześnik Raptusiewicz chciałby ożenić się z wdową (po trzech mężach) Podstoliną, która bawi u niego z wizytą, jest jednak nieobyty i nieśmiały. Wzywa więc Papkina, bawidamka i hulakę, by pośredniczył w swatach, a jednocześnie utrzymywał w jego imieniu kontakty z sąsiadem – Rejentem Milczkiem, z którym Cześnik jest odwiecznie skłócony. Cześnik jest łasy na majątek Podstoliny, nie wiedząc, że ona sama szuka męża, bo jest bez grosza. Papkin zaś ostrzy sobie zęby na bratanicę Cześnika Klarę.
Nagle okazuje się, że Rejent zlecił murarzom naprawę muru rozgraniczającego część zamku należącą do niego od części należącej do Cześnika. Cześnik każe Papkinowi rozpędzić murarzy.
Tymczasem w ogrodzie Wacław i Klara zapewniają się o wzajemnej miłości. Wacław jest gotów porwać Klarę, by się z nią ożenić, ale dziewczyna nie chce tego.
Papkin wchodzi do akcji dopiero, gdy murarze zostają przegonieni. Wygłasza monolog na własną cześć. Zjawia się Wacław, który przedstawia się jako urzędnik Rejenta i oddaje się dobrowolnie w niewolę, Papkin zgadza się go wziąć, gdy dostaje sakiewkę. Cześnik jednak każe wypuścić Wacława, a ten nie chce odejść – chce być bliżej Klary. Wacław chce się wkupić również w łaski Cześnika, prosząc o wstawiennictwo Podstolinę. Jednak okazuje się, że dawniej sam podkochiwał się w Podstolinie i co gorsza oszukał ją podając się za księcia. Podstolina chce zerwać zaręczyny z Cześnikiem – woli Wacława.
Papkin tymczasem wyznaje Klarze miłość. Ta żąda od niego dowodu – wytrwania przez pół roku w milczeniu, roku o chlebie i wodzie i przywiezienia krokodyla. Cześnik jest zadowolony, że Podstolina przyjęła jego zaręczyny, lecz wściekły na Rejenta o mur. Chce go wyzwać na pojedynek i do niego wysyła Papkina jako sekundanta.
Tymczasem Milczek przygotowuje pozew do sądu przeciw Cześnikowi. Spisuje zeznania poszkodowanych w bójce przy murze, bardzo przy tym przekręcając je na własną korzyść. Wacław prosi go o pozwolenie na małżeństwo z Klarą, Rejent jednak chce, by ożenił się z Podstoliną, na złość Cześnikowi.
Zjawia się Papkin, najpierw nieco niepewny, potem coraz bardziej się panoszy w domu Rejenta. Gdy jednak Milczek straszy go wyrzuceniem przez okno i stawia czterech pachołków przed drzwiami zaczyna się panicznie bać. Ledwie udaje mu się przekazać wiadomość od Cześnika, który wyzywa Rejenta na pojedynek. Do pokoju wpada Podstolina – zerwała zaręczyny z Cześnikiem, chce zaręczyć się z Wacławem.
Papkin przynosi Cześnikowi list, w którym Rejent informuje o postanowieniu Podstoliny. Cześnik jest wściekły i postanawia zwabić do siebie Wacława. Dyktuje swemu sekretarzowi – Dyndalskiemu list, który rzekomo napisała Klara. Nie udaje mu się jednak napisać go przekonująco i wysyła do Wacława służącą.
Papkin, zdając Cześnikowi relację z misji u Rejenta, usłyszał, że wino, którym go poczęstowano, mogło być zatrute. Załamany zaczyna spisywać testament. Angielską gitarę i zastawioną, "rzadką" kolekcję motyli oddaje Klarze, zaś szablę Artemizę odda temu kto postawi pomnik na jego grobie. W testamencie prosi także o nie płacenie jego długów.
Wacław przybywa do Klary i zostaje zatrzymany przez Cześnika, który informuje go, że chce go ożenić z Klarą. Kochankowie są zaskoczeni, ale oczywiście wyrażają zgodę. W kaplicy czeka już na nich ksiądz.
U Cześnika zjawia się Rejent – czekał na Raptusiewicza w wyznaczonym miejscu, ale Cześnik jednak nie pojawił się. Gdy dowiaduje się o ślubie syna, jest wściekły. Sytuację wyjaśnia Podstolina, oświadczając, że cały jej majątek przepisany został na Klarę, która miała go przejąć w dniu ślubu. Jest więc bez grosza. Rejent i Cześnik słysząc to wreszcie się godzą. Szczęśliwe zakończenie tej komedii jest komiczne.
Ekranizacje
Komedia Fredry została dwukrotnie zekranizowana:
Zemstę trzykrotnie wystawiono w Teatrze Telewizji:
